PAYAS KALESİ
Kale, külliyenin batısında yer alan çevresi hendekle çevrili sekiz kuleli bir yapıdır.
Bölgedeki diğer kaleler gibi Haçlı kalesi, ya da Ceneviz kalesi olduğu iddia edilen yapı,arşiv malzemesine göre tamamıyla bir Osmanlı kalesidir.
Yapımından sonra Payas´a simge oluşturan kale, başta Evliya Çelebi olmak üzere, seyyahların büyük ilgisini çekmiştir.
Kale, Türk hakimiyetine geçtiği tarihlerde pek harap bir halde idi. Payas´ın önemli bir mevkii olarak seçilme özelliği göstermeye başlaması ile harap halde bulunan kalenin onarılarak içine muhafız konulması düşünüldü. Çünkü, kalenin varlığı aynı zamanda oluşturulacak iskele için de son derece önem taşıyordu.
Böylece öteden beri yabancı gemilerin su ihtiyaçlarını karşıladıkları bir yer olan muhtemel zararlara karşı da korunmuş olacaktı.
İşte bu nedenle Babiali (İstanbul) 1567 M.´de, Adana Beyi´ne bir hüküm yollayarak Payas Kalesi´nin derhal onarılması konusunda emir verir. Ayrıca Üzeyir Bey ile diğer ilgililere de bu onarım işine yardımcı olmaları için talimat verilir.
Böylece 1567 M.´de, Halep hazinesinden sağlanan onbin altınla kalenin onarımına başlanır.
Ancak, çok harap halde bulunan kalenin onarımının imkansız, hatta temelinin bile yeni bir inşaatı kaldıramayacak kadar zayıf olduğu anlaşıldığından Halep Beylerbeyi İskender Bey, Babiali´ye bir mektup göndererek kalenin onarımının imkansız olduğunu ve yeniden temel atılarak bu temel üzerine inşa edilmesi gerktiğini bildirir.
İstanbul´dan kalenin tekrar yapılması konusunda olumlu cevap alındıktan sonra, eski temeller sökülerek aynı yere yeniden temel atımıyla kale yapımına başlanır. Onbin altın yapılan masrafı karşılamadığı için de Halep hazinesinden yirmibin filori (Floransa parası) daha alınır.
Bunun üzerine Halep Defterdarı İstanbul´a mektup göndererek kalenin yapımı sırasında verilen yirmibin filorinin ihtiyacı karşılamadığı taktirde ve istek doğrultusunda yeniden para verilip verilmeyeceğini sorunca Babiali, Halep Defterdarı´na aşağıda tam metni verilen hükmü göderir:
"Halep Defterdarı´na hüküm ki,
Halya mektup gönderip Payas nam mahalle bina olunan kale mühimmi için yirmibin filori verilip ama kifayet edeceği malum olmayıp minbadakçe talep olunursa verilmesin mi deyü islam eylemişsin indi mezbur kalenin ithamı mühimmatı umurdandır buyurdum ki göresin şöyle ki verilen akçe kifayet etmeyip, daha akçe talep olunursa kifayet miktarı dahi akçe verip deftere kayd eyliyesiniz."
Yukarıda aynen metni verilen belgeden anlaşılacağı üzere Babiali, kalenin bir an önce tamamlanmasına önem vermekte ve bu maksatla da Adana Beyi Derviş Mehmet Bey´e çeşitli hükümler göndererek kalenin bir an önce bitirilmesini emretmiştir.
Bu haberden sonra, istenilen şartlara uygun olarak kalenin yapılması işine hızla devam edilerek kısa zamanda kuleleri keviyesine gelmesi sağlandı. Ancak, kulelerin burç bedenleriyle birlikte oniki arşın seviyesine gelmesi üzerine, zaman zaman durumdan haberdar edilen Babiali, bu yüksekliği yeterli görmeyerek kulelerin burç bedenleriyle birlikte onaltı zirai yükseklikte olmasını ve kuleler arasındaki yolların da iki zirai aşağıda kalmasını emreder.
İstanbul´un emri doğrultusunda, istenilen şartlara uygun olarak kalenin inşaatına H -982 1571 M. devam olunur. Bu tarihten sonra inşaatı biten kalenin hendek vs. eksikliklerinin tamamlanması işi ele alınarak önce kale hendeğinin onarımı faaliyete geçilerek Babiali´ye görüş sorulur. Babiali´nin, hendeğin onarımına hemen başlanılması ve buraya yapılacak masraf, ırgat ve zahire ihtiyaçlarını da tespit ve tahmin ettirilerek bildirilmesini öngören cevabı üzerine inşaat yeniden başlar.
Ancak, kale hendeğinin altı arşın derinlik ve sekiz arşın genişlikte yapılması emredilmekle birlikte, başlayan inşaat, yapılacak masrafın mahhallen tahmin edilememesi nedeniyle devam ettirilemez. Daha sonra ara verilen onarım işine, İstanbul´dan mimar ve usta gönderilmesini takiben yeniden başlatılır.
Bir süre sonra Zilhicce 982 H./Mart M. 1574´de, hendeğin inşaatı tamamlanan kaleye İstanbul, Mamuriye (anamur) Kalesi´nden dört, Kıbrıs Kalesi´nden beş olmak üzere dokuz top gönderilmesi için emir verir. Kalede görevli yirmi neferin (asker) yeterli olmayacağı düşüncesinden hareketle, yirmi nefer daha yazılmasına ve ulufe tayini için defterin Haleb´e yollanmasına karar verilir.
16. yy´a ait bu bilgilerden sonra 17. yy´da Payas´ı gören Evliya Çelebi´nin de izlenimleri şunları ifade etmektedir:
... Deniz kıyısında dörtgen biçiminde taştan yapılma bir kaledir. Sekiz tane sağlam kulesi ve her kulede irili ufaklı toplar vardır. En yüksek burcunda ise balyemez toplar olup limanı korur. Burası Haleb´in iskelesi olmakla serhat gibidir. Kalenin duvarı iki kat olup, burç ve kaleleri pek sağlamdır. Doğuya bakan yakada ikişer kat demir kapıları hendek üzerinde ağaçtan bir köprüsü vardır. Kale içinde 300 kadar ev, dizdar ve 70 kadar kale neferi bulunur. Kale çepeçevre 800 germe adımdır.
Yapılan bazı onarım ve ilavelerle günümüze oldukça iyi durumda ulaşan kale, bu özelliğini yıllarca süren ve hayli masrafa mal olan mimari özelliklerine borçludur.
Özellikle Küçük Ali isyanı ve Hatay´ın ayrı bir Cumhuriyet olduğu 1918 - 39´da, önemli bir askeri garnizona sahip olduğu iddia edilen kale 1919 öncesinde ağır suçluların da hapsedildiği yapıydı. Bu bağlamda, Namık Kemal de bir süre zindanında kaldığı kalede, yakın tarihe kadar balyemez toplarını bulunduğu çevredeki yaşlılar tarafından söylenmiştir. 
PAYAS KÖPRÜSÜ
Eski çarşının güney yanındaki Payas çayı üzerindedir.Üç kemerlidir.Osmanlılar tarafından yapılmıştır.Eski İpek yolunun bu köprüden geçtiği söylenmektedir. 
